Tag: علم

در یکی از روزهای طوفانی سال ۵۲۰ پیش از میلاد مسیح، کرانه‌های یونان شاهد تقلای مردی برای نجات زندگی‌اش بود. او را به دریا می‌انداختند تا بمیرد. جرم او چه بود؟ برملا ساختن یک راز از دنیای ریاضیات: اعداد گنگ! نامش هیپاسوسِ متاپونتوم بود. داستان مرگش یک جور افسانه است؛ اما رازِ برملا شده واقعیت دارد.

هیپاسوس یک هندسه‌دان فیثاغوری بود. فیثاغوری به معنای تعلق داشتن به فیثاغوریان، مکتبی فلسفی که اهمیت فوق‌العاده‌ای به اعداد و تناسبات می‌دادند. برای آن‌ها ریاضیات چیزی بیش از یک روش برای توضیح و اندازه‌گیری کمیات جهان بود. در نظر آن‌ها، اعداد الهی بودند و شایسته ستایش. فیثاغوریان نسبت‌های میان اعداد را به دقت مطالعه می‌کردند؛ چرا که معتقد بودند که رازهای کیهان در این تناسبات نهفته است و می‌توان هر چیزی را به صورت نسبت دو عدد نوشت. بر سردر مدرسه آن‌ها این عبارت حک شده بود: «همه چیز عدد است.» فیثاغوریان همچنین معتقد بودند که علم نباید تحت مالکیت شخصی باشد؛ به همین دلیل هم، فلاسفه فیثاغوری به اندازه دیگران مشهور نیستند و نامی از آن‌ها به میان نیامده. به همین دلیل آن‌ها قضایا و کشفیات خود را به اسم خود نام‌گذاری نمی‌کردند. یک مثال آن قضیهٔ معروف فیثاغورث است که احتمالاً حاصل تفکر شخص فیثاغورث، بنیانگذار این مکتب، نبوده و کار یکی از فیثاغوریان بوده است. (درباره فیثاغورث و فیثاغوریان می‌توانید به پادکست بوم – پادکست فارسی تاریخ فلسفه – گوش دهید.)

گهگاه فیثاغوریان در محاسبات و مطالعاتشان به اعداد سحرآمیزی برمی‌خوردند که آه از نهادشان بلند می‌کرد که نمی‌توانستند متوجه شوند که این عدد حاصل تقسیم کدام دو شماره است! هیپاسوس قصهٔ ما هم به این اندیشیده بود که اگر بتواند پاسخی برای این مسئله پیدا کند، حتماً دارای ارج و قرب وصف نشدنی در میان هم‌قطاران خود می‌شد. این ایده که قطر مربع واحد (مربعی با اضلاع به طول ۱) نسبت کدام اعداد است خواب و خوراک را از او بریده بود. هیپاسوس حتی در سفر هم دست از کار روی این مسئله نمی‌کشید… تا اینکه یک روز در حالی که در آب‌های مدیترانه سفر می‌کرد، پاسخ غیرمنتظره را یافت: این عدد، جذر ۲، نسبت هیچ دو عددی نبود! در زمانه‌ای که اعداد چنان مقدس و روحانی‌اند، در حالی که اعتقاد بر این است که همه چیز متناسب است؛ این مرد چه بی‌شرمانه کفری می‌گوید!

این فقط یک ادعا نبود؛ بلکه هیپاسوس ثابت کرد که اعدادی وجود دارند که نسبت هیچ دو عددی نیستند. هیپاسوسِ متاپونتوم با داد و فریاد بر عرشه کشتی می‌دوید و این دستاوردش را برای رفیقانش شرح می‌داد. او توقع تشویق و ستایش داشت؛ اما با عصبانیت و انکار مواجه شد. ثابت کرد؛ اما دوستانش او را هدف خشم کشنده خود قرار دادند!

احتمالاً به لحاظ تاریخی این قصه واقعاً رخ نداده؛ ولی تاریخ علم و ریاضیات از این نمونه‌های جزمیت زیاد دارد. رفتار کلیسا با گالیله به خاطر اینکه می‌گفت زمین مرکز عالم نیست (کرویت زمین مورد دعوای گالیله و کلیسا نبود. گالیله می‌گفت زمین مرکز عالم نیست؛ بلکه این خورشید است که مرکزیت عالم را برعهده دارد. زمین کروی از زمان یونانیان باستان و عصر طلایی اسلام شناخته شده بود و مثل قرن بیست و یکم بحث خاصی هم درباره‌اش نبود!) و زنده‌سوزی جردانو برونو! داستان مخالفت‌های گسترده با چارلز داروین به خاطر نظریه جدیدش، داستان بیماری روانی گئورگ کانتور به‌خاطر مخالفت ریاضیدانان زمان با نظریه مجموعه‌ها و… . تازه فوریه خوش‌اقبال بود که به دلیل قدرتش به عنوان فرماندار فرانسوی مصر، کسی به خود جرئت مخالفت با سری‌های فاوریه را به خود نمی‌داد. بخت با پل دیراک نیز همراه بود که تابع دلتای دیراک بالاخره راهی به علم و ریاضیات یافت؛ چرا که ریاضی‌دانان زمان می‌گفتند این اصلاً تابع نیست. زمانی که با تعصب از یک مدل علمی دفاع می‌کنیم یا بر درستی گزاره‌ای اصرار می‌ورزیم؛ ما هم ممکن است هیپاسوسی را به آب خروشان مدیترانه بسپاریم.

---

منابع:

• The dangerous ratio
• The Legend of Hippasus

این نوشته قبلاً در ویرگول منتشر شده بود؛ حال با اندکی تغییر در این وبلاگ منتشر می‌شود.

حرف نزدن در مورد علم برای من منحرفانه است. وقتی عاشق می‌شوی، می‌خواهی به کل دنیا بگویی.

کارل سیگن (کارل سیگنِ دوست‌داشتنی)

من در ده سالگی عاشق شدم! ما را از طرف مدرسه به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بردند. آن‌جا آسمان‌نمای کوچکی بود با خانمی که از نجوم می‌گفت. از این می‌گفت که خورشید چقدر بزرگ است و چطور می‌تابد. آن روز قلب کوچولویم تا شب تندتند می‌تپید. با هیجان به خانه رفتم و بریده‌بریده گفتم: «مامان! مامان! می‌دونی خورشید چقدر بزرگه؟ می‌دونی یه میلیون برابر زمینه! می‌دونی؟ …» عاشق شده بودم. وقتی که عاشق می‌شوی، فکر می‌کنی معشوق تو برای همه همان‌قدر زیباست که برای تو. خیلی زود فهمیدم دیگران نسبت به آسمان تا حد زیادی بی‌تفاوتند.

در مورد ماجرای آشنایی‌ام با نجوم و فیزیک، شش سال پیش در این پست ویرگولی نوشتم.

در کتابفروشی‌ها کتاب‌های علمی خیلی کم‌تر به چشم می‌خورد. شاید در قفسهٔ کوچکی در گوشهٔ کتابفروشی چند کتاب علمی خوب لابه‌لای تعداد زیادی کتاب شبه‌علمی خاک می‌خورد. یک ماه پیش، زمانی برای مرخصی کوتاه از سربازی به خانه آمده بودم، در یک کتابفروشی چیز بسیار عجیبی دیدم: کتاب «فلسفهٔ فیزیک – فضا و زمان» از تیم مادلین. با خانم کتاب‌فروش صحبت کردم و متوجه شدم که همکار ایشان فیزیک‌خوانده (و هم‌چنان فیزیک‌خوان) است؛ وگرنه این‌جور کتاب‌ها مشتری خاص خودش را دارد. البته کتابی که گفتم، واقعاً مشتری خاص خودش را داشت؛ یعنی کسی که در حد یک دانشجوی کارشناسی فیزیک با موضوع آشنا باشد. موضوع این است که کتاب‌های علمی که برای عامهٔ مردم نوشته می‌شود هم در ایران طرفدار زیادی ندارد. از سوی دیگر کتابی که ادعا کند راز ثروتمند شدن را به مخاطب می‌گوید، زودتر از آن که چاپ شود به فروش می‌رسد.

در رویدادهای کتابخوانی، اگر نظر من را بخواهند معمولاً کتاب علمی پیشنهاد می‌کنم (و معمولاً هم رد می‌شود). چرا اصرار دارم مردم با علم بیشتر رفیق باشند؟ بخش زیادی از این تلاش که البته مربوط به علایق شخصی و روحیاتم است؛ اما عقیده دارم آشنایی جامعه با علم از قضا واجب هم است.

چرا ترویج علم

دنیای امروز ما به علم و تکنولوژی وابسته است. در مورد خوب یا بد بودن این وابستگی صحبت نمی‌کنم؛ از این می‌گویم که ما به عنوان اعضای جامعه باید بدانیم که زیرساخت‌های فنی جامعه چطور توسعه داده شده و پول‌های ما چرا و چگونه در پروژه‌های علمی خرج می‌شود. همچنین موفقیت علم آن را به ابزار قدرتمندی برای کلاهبرداری تبدیل کرده؛ بیایید تا با محاسبهٔ کوانتومی تاریخ تولدتان بگویم چگونه موفق شوید!

سالانه مبلغ زیادی (نسبت به دخل و خرج مردم نه ارتش‌ها) خرج اکتشافات و پژوهش‌های علمی می‌شود. این پول از جیب مردم پرداخت می‌شود و مردم حق دارند که بدانند نتیجهٔ این ولخرجی‌ها چه خواهد شد. نتیجه‌اش هرچقدر هم بد باشد از بودجهٔ نظامی بهتر است. البته فواید علم و پژوهش‌های علمی از حوصلهٔ این مقاله خارج است.

وقتی مردم با علم آشنا باشند، تصمیمات بهتری می‌گیرند. هم از این جهت که کلاهبرداری‌های نوین را بهتر می‌شناسند و هم از این جهت که با نوع دیگری از طرز تفکر آشنا می‌شوند: تفکر علمی. آشنایی مردم با علم و نحوهٔ کار علم با چرندیات ضدواکسن، زمین‌تخت‌گرا و گروه‌های دشمن محیط زیست مقابله می‌کند. مطالعه و دنبال کردن علم به تقویت تفکر انتقادی کمک زیادی می‌کند.

زمانی که مردم از علم بدانند و پیگیر فعالیت‌های شیرین علمی باشند، دولت‌ها هم رغبت بیشتری برای خرج کردن پول مردم در این زمینه‌ها نشان می‌دهند. چه می‌شد اگر زمان پرتاب جیمز وب، کسی اعتنایی نمی‌کرد؟ به نظرم این نوعی تمرین دموکراسی و مطالبه‌گری هم است.

و در نهایت وقتی مردم از علم صحبت می‌کنند، بچه‌های بیشتری هم عاشق می‌شوند. در مورد نجوم، صادقانه فکر می‌کنم ژنرال‌ها، ابرثروتمندان و سیاستمداران باید در مورد جایگاه کیهانی زمین بدانند. باید هرشب به آسمان تاریک و پرستاره هم خیره شوند تا شاید دست از لجاجت بکشند.

ای آمون بزرگ

فیزیک مهم‌ترین چیز نیست. ولی دوست داشتن هست.

ریچارد فاینمن (فاینمن افسانه‌ای)

علم زیبا و مفید است؛ اما این همه‌اش نیست. علم در مورد تغییرات اقلیمی و مقاومت‌های آنتی‌باکتریایی راست می‌گوید و اگر به هشدارهایش گوش ندهیم، عاقبت خوبی نخواهیم داشت. به ما پرواز کردن و پیش‌بینی آینده را یاد می‌دهد. درست است؛ ولی علم نباید بت عصر جدید باشد. علم برای پاسخ دادن به همهٔ پرسش‌های ما حضور ندارد. از علم نپرسیم که آیا خدایی هست یا چگونه با متهمان برخورد کنیم. این پرسش‌ها در حیطهٔ کار علم نیستند. خلط این موارد می‌تواند جهان را به لبهٔ پرتگاه نابودی بکشاند؛ همانطور که قبلاً با ظهور نازیسم چنین کرد. کم بودند تحقیقات علمی که از برتری نژاد آریایی حمایت کردند؟

تو را ای کهن دوست دارم

علم یکی از قدیمی‌ترین فعالیت‌های بشری است. ذهن انسان در مواجهه با طبیعت از پرسش پر می‌شود و یکی از علاج‌های این خارش ذهنی، علم است. زمانی که می‌بینم مردم با تماشای ماه، مشتری و زحل از چشمی تلسکوپم ذوق‌زده می‌شوند نفسم بند می‌آید. نهایتاً خودم را خوشبخت می‌دانم که کار و حرفهٔ اصلی‌ام نجوم است. در تورها می‌بینم که عده‌ای برای خوش بودن می‌آیند. تلسکوپ را هم اگر ندیدند ملالی نیست در عوض خوب لرزاندند. از طرفی عده‌ای هم می‌آیند تا رُس من و پتیچکا¹Ptichka اسم تلسکوپم به معنی پرندهٔ کوچولو را بکشند. من هم از کهکشان آندرومدا گرفته تا سحابی جبار، هرچه در دسترسم باشد را نشانشان می‌دهم.

پاورقی

• 1
  Ptichka اسم تلسکوپم به معنی پرندهٔ کوچولو