نوشتهٔ «نور هم آلوده می‌کند!» برای اولین بار در وبسایت میدان منتشر شد. تصویر شاخص از مصطفی یکرنگی
اختراع و تجاری شدن لامپ الکتریکی در دههٔ ۱۹۲۰، منجر به افزایش دامنهٔ ساعات فعالیت انسان شد. این افزایش دامنه نیز تأثیر مستقیمی بر توسعه صنعت و تکنولوژی گذاشت. رشد صنعت و تکنولوژی، از سوی دیگر باعث ایجاد عوارض جانبی بسیاری بر محیط زیست و سلامتی جانداران (از جمله خودِ انسان) شد. با وجود لامپ‌های الکتریکی ارزان، ما شروع به نورانی کردن شهرها و محیط‌های مسکونی کردیم. این پرتو افشانی‌ها، اگر چه باعث رونق شهرها و ایجاد حس امنیت شد، از سوی دیگر، هم بخش بزرگی از مصرف انرژی را به خود اختصاص داد و هم با نورانی کردن آسمان باعث ایجاد تأثیرات مخرب زیست‌محیطی شد.
در سال‌های اخیر، اطلاع‌رسانی درباره تغییرات اقلیمی و تأثیر فعالیت‌های انسانی بر تخریب محیط زیست توجه مردم را به سبک زندگی مدرن جلب کرده است. من و شما سعی می‌کنیم کربن کم‌تری وارد جو کنیم، در راستای بهینه‌سازی مصرف انرژی، لامپ‌های رشته‌ای را با لامپ‌های کم‌مصرف CFL و LED عوض می‌کنیم، از دریافت کیسهٔ پلاستیکی خودداری می‌کنیم و این در حالی است که تقریباً همهٔ ما از آلودگی نوری غافلیم! گونه‌ای از آلودگی که برخلاف دیگر انواع آلودگی و اسراف، بسیار نادیده گرفته شده است.
آلودگی نوری چیست؟
ما با آلودگی هوا، آب و آلودگی صوتی آشناییم. هر کدام از این آلودگی‌ها به ورود آلاینده‌هایی به محیط اشاره دارد که مقدارشان در آن محیط به اندازه‌ای زیاد است که باعث اختلال، آسیب یا ناراحتی برای موجودات زنده می‌شود. زمانی که مقدار نورهای مصنوعی در محیط بیش از حد یا مزاحم باشد؛ با آلودگی نوری مواجهیم. آلودگی نوری بر سلامت انسان، جانوران، گیاهان و آسمان شب تأثیر منفی می‌گذارد.
علاوه بر مضرات مستقیم آلودگی نوری بر محیط زیست، این آلودگی باعث هدر رفتن انرژی می‌شود. نور لامپ‌های الکتریکی در حالی بدون استفاده به آسمان تابانده می‌شود که برق مصرفی آن غالباً از سوزاندن سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود. سوخت‌هایی که از عوامل مؤثر بر بحران گرمایش جهانی‌اند.
تأثیرات آلودگی نوری
در سه میلیارد سال گذشته، حیات زمینی با ریتم و آهنگ منظم روز و شب هماهنگ شده بود. از حدود پنجاه سال پیش، این نظم توسط نورهای مصنوعی مختل شد. شهرهای ما با نور افشانی، الگوی روز و شب طبیعت را مختل کرده و تعادل شکننده طبیعت را به هم می‌زنند.
محیط زیست
زندگی گیاهان و جانوران وابسته به چرخهٔ منظم روز و شب است. رفتارهایی مانند تولید مثل، تغذیه، خواب و حفاظت در برابر گونه‌های مهاجم، به این چرخه بستگی دارد.
حیات شبانه. حیات جانوران شبانه به تاریکی وابسته است. بسیاری از شکارچیان، بعد از استراحت روزانه، شب‌ها به شکار می‌پردازند و شکارها هم از تاریکی به عنوان پوشش استفاده می‌کنند. آسمان ابری نزدیک شهرها، اکنون صدها برابر نورانی‌تر از دویست سال پیش است. ما به تازگی متوجهٔ تأثیر شوم آلودگی نوری بر بوم‌شناسی شبانه شدیم.
باتلاق‌ها. خیرگی حاصل از نورهای مصنوعی حیات وحش باتلاق‌ها و زمین‌های مرطوب را هم تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. قورباغه‌ها و وزغ‌ها در تاریکی شب شروع به قورقور کردن می‌کنند. آن‌ها این صداها را برای جفت‌یابی تولید می‌کنند. در نتیجه، آلودگی نوری باعث کاهش جمعیت این دوزیستان می‌شود.
تصویری از قسمت آخر مستند سیاره زمین، لاکپشت‌های دریایی تازه متولد شده‌ای را نشان می‌دهد که تحت تأثیر نورهای مصنوعی به سمت خیابان کشیده شده و زیر چرخ ماشین‌ها له می‌شوند!
لاکپشت‌های دریایی. آلودگی نوری همچنین باعث می‌شود که لاکپشت‌های دریایی تازه متولد شده، نور شهر را با مهتاب اشتباه بگیرند و به جای دریا به سمت خیابان‌ها روانه شوند. سالانه میلیون‌ها لاکپشت دریایی تنها در ایالت فلوریدا از این طریق به کام مرگ کشیده می‌شوند.
پرندگان مهاجر. مانند نوزادان لاکپشت‌های دریایی، پرندگان مهاجر هم که از طریق نورماه جهت‌یابی می‌کنند؛ دچار گمراهی می‌شوند. سالانه میلیون‌ها پرنده مهاجر به خاطر نورهای مصنوعی به سمت شهرها کشیده می‌شوند و با برج‌ها و ساختمان‌های بلند برخورد می‌کنند. این نورهای مرگ‌آور همچنین باعث اختلال در زمانبندی آن‌ها برای مهاجرت می‌شود. مهاجرت دیرهنگام یا زودهنگام نیز از سوی دیگر لانه‌سازی و غذایابی آن‌ها را مختل می‌کند.
حشرات. و در نهایت داستان آشنا و شاعرانهٔ شمع و پروانه رخ می‌دهد. پروانه‌ها (و سایر حشراتی جذب نور می‌شوند) عاشق نور شمع نیستند. اگر چه این استعاره شاعرانه زیبا به نظر می‌رسد؛ اما در واقع آن‌ها به این دلیل جذب نور می‌شود چون نور آن منبع را با نور ماه اشتباه می‌گیرند. سیستم جهت‌یابی آن‌ها به هم می‌ریزد و به دام شمع یا لامپ می‌افتند. به دلیل فاصله زیاد ماه با زمین، زاویه تابش نور ماه با جابه‌جایی اندک این حشرات تغییر قابل ملاحظه‌ای نمی‌کند؛ ولی نورهای مصنوعی به سرعت برای حشرات تغییر مکان می‌دهند و این باعث گیج شدن آن‌ها نیز می‌شود. این اثر نورهای مصنوعی بر حشرات باعث مرگ آن‌ها و کاهش جمعیتشان می‌شود. از سوی دیگر کاهش جمعیت حشرات مستقیماً بر گرده افشانی گیاهان و زندگی جانوران حشره‌خوار تأثیر می‌گذارد.
اتلاف انرژی و هزینه
استفاده بیش از حد از نور یا نورافشانی در زمان یا مکانی که نیاز به نورپردازی ندارد؛ باعث هدر رفت انرژی می‌شود که نتایج منفی اقتصادی و زیست‌محیطی دارد.
انجمن جهانی آسمانِ تاریک (IDA)، نهاد غیرانتفاعی است که با هدف مبارزه با آلودگی نوری تأسیس شده. بر اساس تخمینی از این انجمن، فقط در ایالات متحده، حداقل ۳۰٪ از نورهای فضای باز، به‌خاطر نبود سرپوش مناسب هدر می‌رود. همین مقدار باعث هدر رفت حدود ۳/۳ میلیارد دلار و وارد کردن بیست و یک میلیون تُن کربن دی‌اکسید در سال می‌شود. برای خنثی کردن اثر این حجم از کربن باید سالانه ۸۷۵ میلیون اصله درخت کاشته شود!
امنیت و جنایت
دلیل علمی موجهی نداریم که از رابطهٔ نورپردازی و کاهش جرم و جنایت دفاع کند. نور فقط باعث می‌شود که احساس امنیت کنیم.
مطالعه‌ای که نتایجش در سال ۲۰۱۵ در ژورنال تخصصی اپیدمیولوژی و سلامت جامعه منتشر شده بود؛ نشان داد که چراغ‌های خیابان از تصادفات و جرم و جنایت جلوگیری نمی‌کنند؛ بلکه فقط باعث افزایش هزینه می‌شوند. این محققان با مطالعهٔ داده‌های پلیس راه و تصادفات جاده‌ای ۶۲ فرمانداری محلی در انگلستان و ولز دریافتند که نورپردازی هیچ اثری ندارد. چه چراغ‌ها خاموش باشند، چه کم‌نور باشند و چه با LEDهای کم‌مصرف جایگزین شده باشند.
تحقیق دیگری از وزارت دادگستری ایالات متحده در سال ۱۹۹۷ نیز اظهار می‌کند که احتمال این که افزایش نورپردازی از جرم و جنایت جلوگیری کند بسیار اندک است.
تحقیقات این‌چنینی پرتعداد هستند. به نظر من نور زیادی باعث نمایان شدن سوژه نیز می‌شود. علاوه بر این، تاریکی کار تبهکاران را سخت‌تر می‌کند. فکر می‌کنم تاریکی باعث می‌شود آن‌ها اشتباه کنند و از خود سرنخ به جای بگذارند. چارهٔ تاریکی استفاده از چراغ‌قوه است!
سلامتی
ما انسان‌ها نیز مانند بسیاری از جانداران دیگر تحت تأثیر چرخهٔ روز و شب زندگی می‌کنیم. با گسترش استفاده از نورهای مصنوعی، ما دیگر شب‌های واقعاً تاریکی را تجربه نمی‌کنیم. آلودگی نوری احتمالاً تأثیرات بدی بر مشکلاتی نظیر اضافه وزن، اختلال خواب، افسردگی، دیابت، سرطان پستان و… دارد.
ملاتونین. ساعت زیستی بدن ما، مسؤلیت تنظیم دورهٔ خواب و بیداری ما را برعهده دارد. این ویژگی توسط ریتم شبانه‌روز تنظیم می‌شود. در حضور نورهای مصنوعی، این هماهنگی بهم می‌ریزد.
بدن ما طی یک شبانه‌روز، هورمونی به اسم ملاتونین ترشح می‌کند. ملاتونین یک آنتی‌اکسیدان است. خواب‌آور است، سیستم ایمنی را تقویت می‌کند، کلسترول را کاهش می‌دهد و به عمل‌کرد تیروئید، پانکراس، تخمدان‌ها، بیضه‌ها و غدد فوق کلیوی کمک می‌کند. این هورمون در تاریکی ترشح می‌شود.
نور آبی. قرارگیری در معرض نور آبی مضرات به‌خصوصی دارد. متأسفانه بیشتر LEDها از جمله چراغ‌هایی که برای روشن کردن فضای باز استفاده می‌شوند و نمایشگر کامپیوترها، تلویزیون‌ها، گوشی‌ها و دیگر وسایل الکترونیکی نور آبی فراوانی تولید می‌کنند.
انجمن پزشکی ایالات متحده در گزارشی توصیه می‌کند که از رنگ‌های با دمای ۳۰۰۰ کلوین یا پایین‌تر برای نورپردازی استفاده شود. هرچند توصیه می‌شود که شب‌ها به صفحه نمایشگر وسایل الکترونیکی نگاه نکنید؛ اما اگر مجبور به استفاده از این وسایلید، بهتر است از نرم‌افزارهایی که نور آبی را فیلتر می‌کنند استفاده کنید. (مثلاً f.lux تقریباً از همه پلتفرم‌ها پشتیبانی می‌کند. Red Moon برای اندروید و Red Shift برای لینوکس هم بسیار مناسب است.)
طبیعت آسمان شب
تماشای آسمان پرستارهٔ، یکی از لذتبخش‌ترین تجربه‌هایی است که می‌توان تجربه کرد. در طول تاریخ، آسمان شب الهام‌بخش دانشمندان، هنرمندان، ادیبان، روحانیون و فلاسفه بوده است. با وجود آلودگی نوری، بسیاری از شهروندان نمی‌توانند به تماشای آسمان شب بنشینند. تعدادی از مردم بالغ با دیدن راه شیری تعجب می‌کنند و آن را با ابر اشتباه می‌گیرند!
اخترشناسی یکی از قدیمی‌ترین علوم بشری است و اثرات بسیاری بر فناوری، اقتصاد و جامعه دارد. وجود ابزارهایی مثل کامپیوترهای شخصی، موبایل‌ها، ماهواره‌های مخابراتی، سامانه موقعیت‌یاب جهانی (GPS)، صفحه‌های خورشیدی، MRI و… مدیون دانش اخترشناسی است. حال با وجود آلودگی نوری، تحقیقات ستاره‌شناسی با مشکل مواجه می‌شوند. متخصصان برای احداث یک رصدخانه باید مکان‌هایی در نظر بگیرند که صدها کیلومتر از شهرها فاصله دارد.
مبارزه با آلودگی نوری
مبارزه با آلودگی نوری ارزان‌تر و آسان‌تر از مبارزه با دیگر انواع آلودگی است. به نظرم مهم‌ترین دلیل آلودگی نوری، عدم آگاهی است؛ پس برای مبارزه با آلودگی نوری، نخست باید آگاهی‌بخشی کرد. اگر دولت‌ها برای کاهش آلودگی نوری اقدام کنند، بدون از دست رفتن امنیت مردم و زیبایی شهرها می‌توانند از هزینه‌ها و آسیب‌های زیست محیطی بکاهند.
رنگ‌های گرم. برای نورپردازی باید از رنگ‌های گرم استفاده کرد. نور آبی باعث خستگی چشم و آلودگی نوری می‌شود.
محافظ. چراغ‌هایی که در فضای باز نصب می‌شوند باید حتماً دارای یک محافظ باشند که از تابش نور به سمت آسمان جلوگیری کند.
حسگر حرکتی. استفاده از حسگرهای حرکتی باعث می‌شود که در صورت لزوم، جایی روشن یا تاریک باشد. اگر چه استفاده از این حسگرها در ابعاد کلان هزینه‌بر است؛ اما برای کاربران خانگی می‌تواند راه حل خوبی باشد.
خاموشی. لازم نیست چراغ روی حیاط یا جلوی مغازه، از شب تا صبح روشن باشد. همچنین لازم نیست هر خانه‌ای دارای نورپردازی خارجی باشد.
درگیر شوید. با مردم و اطرافیانتان درباره آلودگی نوری صحبت کنید. سعی کنید مدیران را مجاب کنید تا برای کاهش آلودگی نوری کاری کنند. سعی کنید کاری آگاهی‌بخش انجام دهید و به مردم درباره آلودگی نوری هشدار دهید.
از چند ماه گذشته، توجه من دوباره به آلودگی نوری جلب شده. ماجرا از آن‌جا شروع شد که استاد نازنینی بنا را بر تدریس در نور کم گذاشت و درباره مضرات نور زیاد و آلودگی نوری گوشزد کرد.